Genesis in sy ontstaanswêreld

Die versoeking is daar om Genesis te lees vanuit ‘n moderne paradigma en vrae aan die teks te vra wat die teks nie bedoel was om op te antwoord nie.

Genesis sal egter enigiemand teleurstel wat antwoorde soek op vrae oor die kosmologie, evolusie, geskiedenis en ander moderne wetenskaplike navorsing.  Genesis en die res van die verhale van die Pentateug is nie geskryf om moderne wetenskaplike navorsingsvrae te bevredig nie.  Ek gaan dus ook nie daaroor uitbrei nie, en net soms in die verbygaan kommentaar daarop lewer.

Wat ‘n mens wel kan en moet doen, is om Genesis se verhale binne die konteks van sy eie ontstaanswêreld te plaas en die boodskap binne die kultuur en konteks van die tyd te lees.  As ‘n mens dit só lees, is dit uiters interessant dat Genesis ‘n baie duidelik alternatiewe wêreldbeeld verskaf as wat in die res van die Ou Nabye Ooste die geval was.

Dit sal jy self kan raaksien in drie van die verhale wat ek hier kortliks beskrywe; twee van die antieke skeppingsverhale: die Enuma Elisj en die Epos van Atrakhasis sowel as een van die antieke vloedverhale: die Epos van Gilgamesj.

Enuma Elisj

Daar is verskeie skeppingsverhale beskikbaar in die antieke literatuur.  Die Sumeries-Akkadiese Enuma Elisj, soms die Babiloniese Genesis genoem, is waarskynlik die bekendste.  Dit is ‘n gedig wat op sewe tablette geskrywe is en die totstandkoming van die wêreld beskrywe.  Dit is ook later verder uitgebrei.

Daar is ooreenkomste met Genesis se skeppingsverhaal: die skepping van hemel en aarde, die chaos waters – Tehom in die Bybel en Tiamat in Akkadies – die lig wat geskep word voor die hemelliggame, en uiteraard die skepping van plante, diere en die mens.  Daar is selfs ‘n verband tussen orde van die inhoud van die sewe tablette wat met veral die orde asook met dele van die inhoud van die sewe skeppingsdae ooreenkom.

Dieselfde tipe ooreenkomste is ook aan te dui met ander skeppingsverhale uit die Sumeriese, Mesopotamiese, Egiptiese en Griekse literatuur en met verhale uit die res van die wêreld.

Maar, die ooreenkomste word oorskadu deur die verskille.  Tehom word in die Bybelse verhaal nie gepersonifieer soos wat dit wel die geval is met die godin Tiamat in die Babiloniese verhaal nie.  Die water is dus nie goddelik in die Bybelse verhaal nie.  Dit is net water, anders as in die Babiloniese verhaal.

In die Bybel is daar ook net een God betrokke by die skepping, en dit is die Skeppergod self.  ‘n Hele reeks gode is egter betrokke in die Babiloniese soos ook in ander skeppingsverhale.

In kort, die Bybelse Genesis verhaal draai om die skepping self.  Die Enuma Elisj draai om die skepper, Mardoek.  Die Enuma Elisj eindig daarom by die komiese held van die verhaal, Mardoek, met die ander gode wat hom gelukwens met sy prestasies in die skepping van die wêreld, veral omdat die mense geskep is sodat die gode kan rus.  Die Bybelse Genesis eindig ook by die held van die verhaal, God self, maar wat egter na sy skepping kyk en die sewende dag as gereelde rusdag vir die mense instel, en dit heilig.

Dit is dus misleidend om die verskillende verhale van oor die hele wêreld tot hul gemene faktore te reduseer net om te probeer bewys dat hulle wel dieselfde oorsprong het. ’n Enkele bron vir al die verskillende verhale of ’n groot aantal van hulle is onwaarskynlik.

Die Bybelse skeppingsverhaal is dus ‘n unieke verhaal wat wel ooreenkomste vertoon met ander skeppingsverhale, maar nie op die ander verhale gebaseer is nie, en ‘n eie boodskap aan ons oordra.

Epos van Atrakhasis

Nog ’n skeppingsverhaal wat met dié van Genesis vergelyk kan word, is die Sumeries-Akkadiese Epos van Atrakhasis. Dit beskryf ook die ontwikkeling van die mens, maar sonder om die skepping as sodanig te beskryf. Dit begin waar die kleiner gode wat die grond moes bewerk, rebelleer teen hul lot. Hulle word hiervan verlos deur die skepping van die mens wat die werk in hul plek moet doen. Die mens is ’n bevredigende plaasvervanger, maar die lawaai wat hulle maak, steur die gode se rus en hulle word in die vloed vernietig, behalwe vir die held Atrakhasis (ook Utnapisjtim en Ziusudra in verskillende weergawes genoem) en sy familie.

In breë trekke vertoon hierdie epos ooreenkomste met die eerste deel van Genesis. Die mens word van beide klei en ’n goddelike bestanddeel gemaak; die taak van die mens is om die aarde te bewerk; die mensdom word deur ’n vloed vernietig, behalwe vir een familie.

Maar, daar is in in die epos van Atrakhasis geen enkele “Adam” nie, geen afsonderlike skepping van die vrou nie, geen tuin van Eden nie, geen sondeval nie, trouens geen moraliteit nie en geen Godsverhouding nie.

Epos van Gilgamesj

Daar is ook verskeie weergawes van die vloedverhale in ander antieke godsdienstige literatuur.  Die Sumeries-Akkadiese Epos van Gilgamesj, wat deel vorm van bogenoemde epos van Atrakhasis, is waarskynlik die bekendste van die vloedverhale.  Daar is verskillende weergawes van die verhaal wat deur die eeue ook uitgebrei is.  Die mees volledige weergawe is op twaalf tablette geskrywe soos in die biblioteek van die Assiriese koning Assurbanipal uit die 7de eeu v.C. gevind.  Hy was ook verantwoordelik vir die eerste wegvoering in ballingskap van die Noordryk van Israel.

Die Epos van Gilgamesj vertoon waarskynlik van al die buite-Bybelse verhale die grootste ooreenkomste met die Bybelse verhaal, in dié geval die verhaal van Noag.  Dié epos vertel hoe Gilgamesj op ‘n soektog gaan na een van sy voorouers, Utnapisjtim (hy word ook Atrakhasis en Ziusudra in verskillende weergawes genoem), wat onder aandrang van die god Enki (hy word ook Ea genoem) sy familie gered het van die verwoestende wêreldwye vloed met die bou van ’n boot. Die verhaal vertoon talle ooreenkomste met die verhaal van die Bybelse Noag.

Weereens is daar egter meer verskille as ooreenkomste tussen die Bybelse verhaal van Noag en dié van Gilgamesj.   Die talle ooreenkomste dui daarop dat dit waarskynlik dieselfde gebeurtenis is as dié wat in die Babiloniese een weergegee word, bv. die diere wat saamgeneem word op die boot, die verwoesting van die mense, die duif en kraai wat uitgestuur word om te kyk of die water al gesak het ensomeer.

Dit is egter ook duidelik dat heelparty elemente van die verhaal verskil, bv. die redes vir die vloed wat in Noag se geval in die morele verval van die mensdom lê, die detail rondom die diere, die lengte van die vloed, en die uitkoms daarvan. Die belangrikste verskil is dat Noag regdeur die verhaal ‘n mens in gehoorsaamheid aan God bly.  Noag verkry nie die ewige lewe soos wel vir Utnapisjtim te beurt val nie.  Noag word ook nie as gevolg van sy gehoorsaamheid een van die gode nie soos wat wel met Utnapisjtim die geval is nie.